TÜRK ENERJİ MEVZUATINDA YENİLENEBİLİR ENERJİ DESTEKLERİ VE YATIRIM TEŞVİK SİSTEMİNDE YEŞİL DÖNÜŞÜM
Dr. Öğretim Üyesi Gülmisal AKKALE ÇELEBİ / Ticaret Hukuku Ana Bilim Dalı Başkanı (Karabük Üniversitesi İşletme Fakültesi) Emir ÇELEBİ / Sanayi ve Teknoloji Uzmanı (Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü)
Enerji sektörü, yüksek altyapı maliyeti ve piyasaya giriş engellerinin yüksekliği sebebiyle doğal monopol kabul edilmektedir. Sektörün rekabete açılarak piyasa mekanizmasının işletilebilmesi önemli olmakla birlikte rekabet koşulları diğer sektörler kadar rahat işleyememektedir (Akkale Çelebi, 2020). Bu bağlamda piyasaya giriş engellerinin hafifletilmesi veya yatırımcıların yenilenebilir enerji sektörüne katılımlarının sağlanması amacıyla teşvik uygulamaları tüm dünyada kullanılmaktadır. Özellikle elektrik üretiminde yeşil dönüşümün sağlanabilmesi için gelişmiş ülkelerde benimsenen teşvik uygulamaları Türk Enerji Mevzuatında da karşılık bulmuş ve oldukça dikkate değer düzenlemeler getirilmiştir. Yenilenebilir Enerji Teşviklerinin Türk Enerji Mevzuatındaki Yeri Yenilenebilir enerjide kullanılan doğal kaynakların öncelikle devletin egemenlik yetkisi altında olduğu ve bu kaynakların ne şekilde kullanılacağını tespit yetkisinin Devlet tekelinde olduğuna ilişkin Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 168. maddesi enerji mevzuatının dayanağı olarak kabul edilmektedir. İlgili hüküm etkiyi azaltması, azaltamadığı ve hedefi tutturamadığı durumlarda ise yeşil enerji sertifikası almaya mecbur bırakılması bu kapsamda değerlendirilmektedir (Ringel, 2006). Yeşil sertifika yöntemiyle bağlantılı olarak ele alınan bir diğer tür, Guarantee of Origin (GoO) veya Köken Garanti Belgesi’dir. Bu belgeler de yeşil sertifikalara benzer şekilde enerjinin hangi kaynaklardan üretildiğini belgelemekte, temiz çevre hedefine konu olan firmalar veya üreticililer tarafından kullanılmakta ve enerji piyasasındaki sözleşmelere konu olabilmektedir (Abad ve Doods, 2020). Türk enerji mevzuatında, 6446 sayılı Kanun ve 5346 sayılı Kanun’da yenilenebilir enerjiyi teşvik etmek için FITs, yatırım teşvikleri ve yenilenebilir enerji üretim ve tüketiminde faturalandırma esasları düzenlenmektedir. Ayrıca Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları Yönetmeliği (RG. 09.10.2016, S. 28099) ile kamu ve hazine taşınmazları ile özel mülkiyete konu taşınmazlarda büyük ölçekli Yenilenebilir Enerji Kaynak Alanları (YEKA) oluşturularak yenilenebilir enerji kaynaklarının etkin ve verimli kullanılması, bu alanların yatırımcılara tahsisiyle yatırımların hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesi ve yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı elektrik enerjisi üretim tesislerinde kullanılan ileri teknoloji içeren aksamın yurt içinde üretilmesi ya da yurt içinden temin edilmesinin sağlanması, teknoloji transferinin teminine katkı sağlanması hedeflenmekte ve YEKA’da üretilen enerjinin satışına ilişkin usul ve esaslar düzenlenmektedir. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Belgelendirilmesi ve Desteklenmesine İlişkin Yönetmelik (RG. T. 01.10.2013, S. 28782) başta olmak üzere, elektrik piyasasının lisanslı ve lisanssız elektrik üretimi, güneş, rüzgâr, jeotermal ve biyokütle kaynaklarından temiz enerji üretimi ve teşvikini düzenleyen yönetmelikler yürürlüktedir. Yatırım Teşvik Sistemi’nde Yeşil Dönüşüm Yatırım teşvikleri Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden bu yana ekonomi politikasının temel bileşenlerinden biri olagelmiştir (Yavan, 2011). 3305 sayılı yatırım teşvik sistemi kapsamında, 6 bölge içinde destek yoğunluğu az gelişmiş bölgelerde daha yüksek olacak şekilde (gümrük vergisi ve KDV istisnası, sigorta primi desteği, kurumlar vergisi indirimi, yatırım yeri tahsisi, faiz desteği destek unsurlarıyla) sabit sermaye yatırımları desteklenmektedir. Bölgesel gelişmişlik iskeleti üzerinde, kalkınma hedeflerine matuf olarak OECD tarafından yüksek teknolojili belirlenen ürünler, eğitim, sağlık, verimlilik, doğrultusunda hazırlanmış ve hâlihazırda yürürlükte bulunan 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun (RG. T. 10/5/2005, S. 25819); 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu (RG. T. 30/3/2013, S. 28603) ve 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu, yenilenebilir enerji mevzuatının temelini oluşturmaktadır (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2023). Yenilenebilir enerji sektörüne yatırımın artırılması ve yeşil dönüşümün sağlanmasına katkıda bulunulması amacıyla, uygulamada Feed-in Tariffs (FITs) olarak adlandırılan tarife garantisi, yenilenebilir enerji teşvikleri sınıflandırmasında ilk sırada yer almaktadır. Buna göre yenilenebilir kaynaklardan elde edilen elektrik için uzun vadeli sabit fiyat garantisi sağlanmaktadır (Cointe and Nadaï, 2018). Yeşil dönüşüme katkı sağlamak amacıyla tercih edilen bir diğer yöntem, yatırım teşvikleridir. Yatırım teşvikleri doğrudan devlet destekli vergi indirimleri veya vergi muafiyetleriyle birlikte gümrük işlemlerinin kolaylaştırılması veya yenilenebilir enerji üretim cihazlarına kredi sağlanması suretiyle gerçekleştirilmektedir. Yenilenebilir enerji üretimi teşvikinde bir diğer tür, Net Metering sistemidir. Buna göre yenilenebilir enerji kaynaklarından kendi elektriğini üreten tüketicinin, ürettiği ve tükettiği miktar ayrı ayrı ölçülerek mahsuplaştırma ile faturalandırma yapılmaktadır (Lawson, 2019). Yeşil sertifikalar, bir diğer teşvik yöntemi olarak kabul edilmekte ve enerji üreticisinin, enerjinin yenilenebilir kaynaklardan sağladığını ispat etmek üzere kullanılmakta, buradan hareketle sertifika bulundurma durumuna göre firmalara farklı muamele ve avantajlar sağlanmaktadır. Ülkelerin temiz enerji hedeflerini sağlaması için zararlı gaz salınımının sınırlanması halinde, yeşil sertifikaların çeşitli sözleşmelere konu olması mümkündür. Böylece üreticilerin çevreye verdikleri yeşil dönüşüm gibi sosyo-ekonomik kalkınma hedeflerine dönük belirli yatırım tipleri öncelikli yatırım konusu olarak tespit edilerek, 6. bölge hariç diğer tüm bölgelerde 5. bölge desteklerinden faydalandırılmaktadır. Teşvik sistemi bölgesel ve sektörel öncelikleri bir arada hedeflemektedir. Teşvik sisteminin yeşil dönüşüm yaklaşımı aktif ve pasif olmak üzere ikiye ayrılabilir. Pasif Destek Bileşenleri Aslen teşvik sistemi bir şekilde öne çıkarmadığı yatırımları bile Genel destekleme sınıfında (KDV ve gümrük vergisi istisnası) kabul eden kapsayıcı bir niteliktedir, ancak kalkınma hedefleri çerçevesinde bazı sektörler desteklenmemektedir. Yeşil dönüşüm kapsamında ele alınabilecek; ◊ Asfalt, petrol bitümü, katran ve zift esaslı bitümlü karışım üretimi desteklenmemektedir. ◊ Petrol ürünleri dağıtım yatırımları desteklenmemektedir. ◊ Doğalgaza dayalı elektrik üretimi yatırımları sadece özgül yakıt tüketimini asgari %15 oranında azaltmaya yönelik modernizasyon hedefleri kapsamında desteklenmektedir. ◊ Rafine petrol ürünleri imalatı sadece bulunduğu bölge desteklerinden faydalanmaktadır. ◊ Bunların haricinde her ne sektörde olursa olsun, yatırım kapsamında baca filtrelemesi, atık yönetimi ve depolaması ile ilgili makine ekipmanlar yatırım harcamasına dahil edilerek destek kapsamında tutulmaktadır. Sonuç Yeşil dönüşüm alanında alım garantisi, sertifikalar ve teşvikler, yaygın başvurulan enstrümanlardır. Sürdürülebilirliği kalkınma ve sektörel dönüşüm katmanlarının içine dahil etmek nispeten kolay ve uygulanabilirdir; zira, kurumsallaşmış araçları yeni hedeflerle donatmak fonksiyonellik sağlamaktadır (Juselius, 2023). Türkiye’de yatırım teşvik sisteminde yeşil dönüşüm uygulamaları hatırı sayılır manada yer bulmakta olup, enerji alanındaki zaruretler bu alanda daha keskin önlemlerin alınmasını engelliyor gözükmektedir. Yatırım teşvik sistemi yeşil dönüşümü teşvik ederken diğer kalkınma hedefleri gibi cömert olmasına rağmen, geleneksel emisyonun azaltılmasında ise mütevazı kalmaktadır. Kaynakça • Abad, A. V., Dodds, P. E. (2020). Green Hydrogen Characterisation Initiatives: Definitions, Standards, Guarantees of Origin, and Challenges. Energy Policy, 138, 111300. • Akkale Çelebi, G. (2022). Competition Law As a Remedy for the Energy Sector. Nurkut İnan’a Armağan, İstanbul: Oniki Levha Yayınları, 169-184. • Cointe, B., Nadaï, A. (2018). Feed-in Tariffs in the European Union: Renewable Energy Policy, the Internal Electricity Market and Economic Expertise. Cham: Palgrave Macmillan. • Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (2023). Yenilenebilir Enerji Mevzuatı. https://enerji.gov.tr/kurumsal-mevzuat, Erişim Tarihi: 1 Mayıs 2023. • Juselius, J. (2023). Embedding sustainability in a government programme. https://www.socialeurope.eu/ embedding-sustainability-in-a-government-programme, Erişim Tarihi: 1 Mayıs 2023. • Lawson, A. J. (2019). Net Metering: In Brief. Washington DC: Congressional Research Service. • Ringel, M. (2006). Fostering The Use of Renewable Energies in the European Union: The Race between Feed-in Tariffs and Green Certificates. Renewable Energy, 31(1), 1-17. • Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2012). 15/6/2012 Tarihli ve 2012/3305 Sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar. https://www.sanayi.gov.tr/mevzuat/ diger/mc0403018201, Erişim Tarihi: 1 Mayıs 2023. • Yavan, N. (2011). Yeni Yatırım Teşvik Sisteminin Bölgesel Kalkınma Politikaları Çerçevesinde Değerlendirilmesi. 5. Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu (27-28 Ocak 2011). TEPAV, 125-154.