GİRİŞİMCİLİKTE GÜNCEL KAVRAM ve YAKLAŞIMLAR
Hasan Basri KURT / Başkan (Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı)
Dünyadaki ekonomik gelişmeler ve teknolojideki baş döndürücü ivme, girişimciliğe sürekli yeni yaklaşımlar ışığında tekrar bakmayı gerektirmektedir. Örneğin, henüz 1970’li yıllarda ölçek ekonomileri ile rekabet avantajı elde eden işletmeler, günümüzde yaptıkları çoğu işleri başka yan tedarikçilerine devretmekte ve küçük ölçeklerde kalarak daha esnek yapıda olmayı tercih etmektedirler. Değişen dünya şartları ve teknoloji seviyesinin artması, literatüre sürekli yeni kavramlar ve yaklaşımlar kazandırmaktadır. Girişimciliğin anlaşılmasını kolaylaştırmak için günümüzde popüler olmaya başlayan bazı kavramların açıklanması gerekmektedir. Bu çalışmada dijital girişimcilik, paylaşım ekonomisi ve Asset Light İş Modelleri kavramlarına açıklık getirilmeye çalışılacaktır. Dijital (Teknolojik) Girişimcilik İlk kez Indiana Purdue Üniversitesi’nde 1970 yılında gerçekleştirilen bir sempozyumda telaffuz edilen teknogirişimcilik; teknoloji tabanlı girişimcilik, ileri teknoloji girişimciliği vb. isimlerle de literatürde yer almaktadır. Bireyler, firmalar, bölgeler ve ülkeler düzeyinde refah düzeyini yükselten önemli bir araç olan teknolojik girişimcilik ile ilgili çalışmalar öngörülenin çok ötesinde önemli bir işlev görür. Teknolojik girişimcilik, işletmeye değer katabilecek özellikte olan ve fennî, teknik ilimlerden beslenen heterojen varlıklar ile teknik elemanları bir araya getiren projelere yatırım yapılmasıdır. Fennî ve teknik gelişmelerden doğrudan etkilenen teknolojik girişimciliğin bu yönü, onu diğer girişimcilik türlerinden ayıran en temel unsurdur. Literatürde geliştirilen birçok tanımda da teknolojik girişimcinin var olan, fakat keşfedilmemiş bilgiyi ortaya çıkarma yönü vurgulanmaktadır. Bir başka tanımlamada ise teknolojik girişimcilik, karar alma yöntemleri kullanılarak beceri ve kaynakların yüksek büyüme potansiyeline sahip, katma değeri büyük fırsatların keşfedilmesi süreci olarak tarif edilerek, sanki bir liderlik çeşidi olduğu belirtilmiştir (Dorf ve Byers, 2007:42). Teknolojik girişimciliğin özellikleri ve diğer girişimcilik türlerinden ayrılan belli başlı yönleri aşağıda sıralanmıştır♦ Yüksek Fırsat Potansiyeli, ♦ Yüksek Başarısızlık Riski, ♦ Alt Yapı, Hizmet ve Kaynaklara Talep Fazlalığı. Teknolojik girişimciliğin, yeni iş meydana getirilmesi, ekonomik ve sosyal gelişme ile büyüme üzerindeki önemi ve etkisiyle ilgili yapılan kayda değer miktardaki çalışmalarda; teknolojik girişimciliğin ekonomik ve sosyal ilerlemenin anahtar kaynağı olduğu, bu alanda yeni firmaların meydana getirilmesi ile hem iş arayanlar için yeni iş imkânları oluşturduğu, hem de teknolojik ilerleme sağlayarak işletmelerin rekabet avantajlarını arttığı belirtilmektedir. (Zahra ve Hayton, 2007:185- 208). Radikal ve ekonomik değeri olan yenilikler sadece ekonomiye olan pozitif katkılarından dolayı değil, aynı zamanda tüketici tercihlerinin yönünü değiştirmeleri açısından da önemlidir. Teknogirişimciliğin sosyoekonomik gelişme üzerindeki rollerini aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür (Siyanbola ve diğerleri, 2011:11): ˥ Pazara Yeniliklerin Entegrasyonu, ˥ Teknolojik Yeteneklerin Geliştirilmesi, ˥ Patent Sayısının Artması, ˥ Başarılı Teknolojilerin Yayılması, ˥ Fennî İlimlerin Gelişmesi. Ülkelerin üretim seviyelerindeki dijitalleşmeyi gösteren en önemli verilerden birisi Dünya Robotik Federasyonu’nun yayınladığı Operasyonel Durumdaki Endüstriyel Robot Sayıları verileridir. Şekil 1’de görüldüğü üzere, 2016 tarihi itibariyle Türkiye, üretim sürecindekiyaklaşık 7.000 adet robot ile orta teknoloji yoğun ülkeler kategorisinde yer almaktadır (UNDP, 2018: 55). Teknogirişimciliğin ekonomiye ve ülke kalkınmasına olan olumlu katkısının diğer girişimcilik türlerine göre daha fazla olduğu, girişimcilik faaliyetlerinin genel olarak desteklenmesi yerine büyüme potansiyeline sahip girişimcilerin desteklenmesinin gerektiği hususu birçok akademisyen tarafından araştırılmıştır. 2006 yılında GEM tarafından yapılan bir araştırmada, büyüme potansiyelli teknolojik girişimcilerin ülke ekonomisine olan katkısının daha fazla olduğu ve bu girişimlere verilen desteklerin geri dönüşünün daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır (Stam ve Stel, 2006:21). GEM’in 2013 yılında yaptığı ve girişimcilerin büyümeye olan katkılarının anlaşılmaya çalışıldığı çalışma sonunda, sektörlerin ekonomik değer üretme kapasitelerinin birbirinden farklı olduğu, özellikle teknoloji yoğun girişimcilerin katkılarının daha fazla olduğu ortaya çıkmıştır. Politika üreticilerinin daha çok geleneksel girişimcilik faaliyetlerini destekleme politikası izledikleri, özellikle düşük teknolojili hizmet sektörü (lokantacılık, perakende mağazacılık gibi iş kollarının) teşvik edildiği gözlenmiştir. İleri teknolojili girişimcilerin eğitimli ve fırsat girişimcisi olmaları sebebiyle kendi ayakları üzerinde durabilecekleri kabul edilmekte ve dolayısıyla destekten mahrum kalmaktadırlar. Çalışma, ülkeler bazında girişimcilik seviyesinin geliştirilmesi yerine ileri teknoloji potansiyelli girişimcilik türünün geliştirilmesinin daha önemli olduğunu ortaya koymuştur (Hessels ve diğerleri, 2013:13). Paylaşım Ekonomisi ve Asset Light İş Modeli Türkiye’deki imalat sektörü işletmeleriyle ilgili yapılan çalışmalarda, rakip ülke ve işletmelerle verimlilik ve rekabet açığına sebep olan en temel hususun aralarındaki iş modeli farklılıkları olduğu ortaya çıkmıştır. Değer zincirinde, bulunulan aşamada konumlandırılmabiçimini ve değer yaratma şeklini gösteren iş modelleri günümüzde teknolojik ilerlemelerinin de katkısıyla, işlem maliyetlerini oldukça azaltacak şekilde değişmiştir. Amerika Birleşik Devletleri’nde savunma sanayi ve havacılık alanında faaliyet yürüten işletmelerle yapılan bir çalışmada, iş modellerini piyasa dinamiklerine uyarlayabilen işletmelerin performanslarını diğerlerinden 7 kat arttırdıkları ortaya çıkmıştır (Fisher, 2016:20). Aşağıda listelenen üç eğilimin dönüşümü hızlandırarak işletmelerin verimlilik açısından birbirinden farklılaşmasını sağladığı söylenebilir (UNDP, 2018:22): ˦ Robotik teknolojiler üretim süreçlerinde daha fazla yer almaktadır. ˦ Müşteriler ile ürünleri buluşturan platformların sayısı hızla artmaktadır (Alibaba, Uber, Airbnb vb.). ˦ İşletmelerin dünyadaki tecrübe ve bilgiden yararlanmaları kolaylaşmıştır. Girişimcilik literatüründe çok fazla yer almaya başlayan hususlardan birisi de Paylaşım Ekonomisi ve Asset Light İş Modeli’dir. Mülksüzleşme olarak da tarif edilebilecek bu modelde kişiler veya işletmeler, bir varlığa sahip olmak yerine onu belli bir süre kullanma hakkına daha uygun bedelle sahip olurlar ve böylece sahiplikten kaynaklanan birçok riskten de kaçınmış olurlar. İhtiyaç fazlası mal/ hizmet/bilginin bir bedel karşılığı veya karşılıksız olarak ihtiyaç sahibine kullandırılması hususuna paylaşım ekonomisi denir. İnternetin etkisiyle doğan bu yeni ekonominin 110 milyar dolar büyüklüğüne ulaştığı ve bu sürece en hızlı adapte olan ülkenin Türkiye olduğu ifade edilmektedir. Buna göre uygulamanın yaygın olduğu 15 farklı ülkede yapılan bir araştırmada ülkemiz halkının %50’sinin konu hakkında bilgisi olduğu ve sektörün ülkemizde büyüklüğünün %9 olarak kayda geçtiği söylenmektedir. Burson Marsteller tarafından yayınlanan rapora göre 2025’te 335 Milyar Dolar Pazar büyüklüğüne ulaşması beklenen sektörde, Türkiye’nin en hızlı büyüyen ülke olması ihtimali yüksektir (URL 1, 2016) Ülkemizde paylaşım ekonomisi konusunda çok başarılı örnekler mevcuttur. İkinci el kıyafet ve eşyalar için kurulmuş olan Dolap ve Letgo; ikinci el bebek eşyaları için Tutumlu Anne; yolculuk paylaşımı için Volt Lines; Taximono ve İşe-gel girişimleri bu alandaki en başarılı örneklerdir. Bunun yanında dünyada da çok başarılı uygulamalar vardır. Örneğin Alman firması Tchibo’nun çocuklar için kiralık kıyafet uygulaması oldukça başarılısonuçlar vermektedir. Bunun yanında General Motors müşterilerinin araçlarını kullanmadıkları dönemler kiraya verebilecekleri bir platform kurmaktadır. Paylaşım ekonomisi kapsamındaki sektörlerin piyasaya girmesi geleneksel sektörlerin de daha rekabetçi olmak konusunda kendilerini geliştirmelerini sağlamakta ve sektörün yaratıcı yıkım yapısı geleneksel modellerin evirilmesini de hızlandırmaktadır. Bunun başta gelen örneklerinden biri de “hafif varlık-mülksüzlük” olarak da tarif edilebilecek olan Asset Light İş Modeli’dir. Özellikle araç kiralama hizmetlerinde kendini gösteren bu model, kullanım ömrü tükenmeye yüz tutmuş araç ve varlıkların zilyetliğinin başkalarına devredilmesini ve böylece birçok masraftan kurtulmayı ifade eder. Bu modeli kullanan işletmeler hem toplu alımlardan dolayı fiyat avantajı elde etmekte hem de toplu sigorta vb. masraflarda avantajlı çıkabilmektedir. Bu modelin telekomünikasyon gibi sektörlere yayılmasının kullanıcılar açısından önemli fiyat avantajlarına kapı açacağı söylenmektedir. Özellikle sahiplik anlamında bir ürünü olmayan ve dolayısıyla depo gibi maliyetlerden kurtulan işletmelerin çok büyük kârlar elde ettikleri bu modelin yaygınlaşması beklenmektedir. Stok tutmayan Alibaba, arabası olmayan Uber, odası olmayan Airbnb vb. işletmeler sektörün ne kadar etkili ve yayılmaya müsait olduğunu göstermektedir (URL 2, 2018). Teknolojik yeniliklerin dönüştürdüğü tüketici alışkanlıklarıyla günümüzde kaçınılmaz hale gelen paylaşım ekonomisi, kullanılmayarak âtıl kalmış kaynakların dijital platformlar yoluyla paylaşılmak suretiyle tekrar ekonomiye entegre edilmesine olanak tanımaktadır. Tüketim ve israfı en aza indirme konusundaki başarısı sebebiyle toplumsal refahı arttıran bu model, hizmet ücretlerinin düşüklüğü ve haksız rekabete yol açtığı gerekçeleriyle gelenekselciler tarafından eleştirilmektedir. Özellikle bu alandaki en önemli temsilci olan Uber’in dünyada geleneksel taksiciler tarafından oldukça tepkiyle karşılanması bunun en önemli göstergesidir. Ülkelerin bu alandaki yasal boşlukları doldurmak suretiyle bu modelle ilgili düzenlemeleri hayata geçirmesi oldukça önemlidir (Kişi, 2018:64). Sonuç Girişimcilik, tarih içerisinde çok çeşitli dönüşümler geçirmiş ve geçirmekte olan dinamik bir kavramdır. Özellikle teknolojik gelişmelerin hız kazanmasıyla beraber iş yapma biçimleri de değişime uğramaktadır. Son yıllarda yaşanan krizler ve pandemi de hızlıdönüşebilen Asset Light İş Modelleri’nin öneminin altını çizmiştir. Bir sorunu çözecek iş modelleri yüksek maliyetli yatırımların yerine kaynakları aynı amaca yönlendirecek organizasyon yapıları inşa ederek pratik çözümler sunmaktadır. Teknolojiden aldığı ivme ile bu tarz yaratıcı modellerin, girişimcilik cesaretini arttıran ve yeni fırsatlar sunan oldukça mümbit alanlar olduğu söylenebilir. Kaynakça • Bailetti, T. (2012). Technology Entrepreneurship: Overview, Definition, and Distinctive Aspects. Technology Innovation Management Review, 2(2), 5-12. • Dorf C. R., Byers H. T. (2007). Technology Ventures: From Idea to Enterprise, 2nd Edition. New York: McGraw Hill. • Fischer, E. M. (2016). The next era of aerospace and defense: How to outperform in an environment of innovative disruption?. https://www2.deloitte.com/us/ en/pages/manufacturing/articles/aerospace-defensebusiness-model-strategy-innovation.html, Erişim Tarihi: 2 Şubat 2023. • Hessels, J., van der Zwan, P., Sanders, M. (2013). Entrepreneurial Activity, İndustry Orientation, and Economic Growth. Scales Research Reports H201307. EIM Business and Policy Research. https://ideas.repec.org/p/eim/ papers/h201307.html, Erişim Tarihi: 1 Şubat 2023. • Kişi, N. (2018). Paylaşım ekonomisinin Ulaşım Sektörüne Yansımaları: Uber Örneği. Uluslararası Yönetim ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(10), 57-68. • Siyanbola O. W., Aderemi O.H., Egbetokun A.A., Sanni M. (2011). Framework for Technological Entrepreneurship Development: Key Issues and Policy Directions. American Journal of Industrial and Business Management, 1(1), 10- 19. • Stam E., Stel Van A. (2009). Types of Entrepreneurship and Economic Growth. United Nations University Research Paper 2009/47. • UNDP, (2018). Toplam Faktör Verimliliğine İlişkin Politika Çerçevesi Geliştirilmesine Destek Projesi – Beyaz Kitap. https://www.undp.org/tr/turkiye/publications/ toplam-faktor-verimliligi-beyaz-kitap, Erişim Tarihi: 20 Şubat 2023. • URL 1 (2016). ‘Paylaşım’ın en hızlı ülkesi Türkiye oldu. https://www.dunya.com/ekonomi/paylasimin-en-hizliulkesi-turkiye-oldu-haberi-320562, Erişim Tarihi: 1 Şubat 2023. • URL 2 (2018). Mülksüzleşme. https://ugurozmen.com/ dijital/mulksuzlesme, Erişim Tarihi: 1 Şubat 2023. • Zahra. A. S., Hayton C. J. (2007). Technological Entrepreneurship: Key Themes and Emerging Research Directions. G. Corbetta, M. Huse, D. Ravasi (Ed), Crossroads of Entrepreneurship (ss. 185-208). Dordrecht: Springer. ko