DÜNYADA ve TÜRKİYE’DE TEKNOPARKLARIN GELİŞİMİ
Hülya ÖZTOPRAK YILMAZ / Daire Başkanı (Ar-Ge Teşvikleri Genel Müdürlüğü)
Teknopark yapılanmaları, nitelikli bilginin üretime aktarılması ihtiyacından ortaya çıkarken, bu yapılanmaların ilk olarak Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) kurulduğu bilinmektedir. ABD’de Stanford Üniversitesi’nde çalışan bir grup insanın ortaya koyduğu iş fikirlerinin ticarileştirilmesi hedefi, bu yapılanma sürecini başlatmıştır. 1950 yılında ortaya konan teknopark kavramı bugün Silikon Vadisi olarak bilinen inovasyon alanının gelişiminin tetikleyicisi olmuştur.1 İlki 1950’lerin başında kurulan teknoloji parkları, 1970’lere kadar sayıca çok fazla gelişim göstermese de özellikle 1970’lerde Batı Avrupa’da, sonrasında ise tüm dünyada görülmeye ve bilgi ekonomilerinin güçlenmesiyle de yaygınlık kazanmaya başlamıştır.2 Bugünkü veriler ışığında dünya üzerindeki mevcut teknopark sayısı, kuluçka merkezleriyle birlikte 4.000’i bulmaktadır.3 Çeşitli adlarla anılsa da Ar-Ge ve teknoloji temalarını işaret eden teknoparklar ABD’den sonra Avrupa ve tüm dünyada yaygınlaşmıştır.
Teknoparklar, ayrıca farklı ölçekteki firmaların inovasyon çalışmalarını sürdürdüğü yenilik ekosistemleri olarak, rekabet edebilme seviyesinin yükseltilmesine katkı sunan, üniversite ile sanayi arasındaki iş birliğinin gözle görülür hale geldiği hibrit mekanizmalardır.4 Bu tanıma göre teknoparklar yüksek teknoloji geliştirmek için uygun ortamların oluşturulduğu ve bu teknolojilerin ticarileştirildiği alanlar olarak, firmalar için bir arada olmanın, sosyal ve teknik etkileşimlerin önemli addedildiği mekânlar olarak değerlendirilmektedir. Ülkemizde ise 2001 yılında yürürlüğe giren 4691 sayılı “Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu (TGB)” ile kurulan Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde; teknolojik bilginin üretilmesi, üretilen bilginin ticarileştirilmesi, üründe ve üretim yöntemlerinde ürün kalitesi ve standardının yükseltilmesi gibi çeşitli faaliyetlerin yanında araştırmacılara iş imkânlarının sağlanması da amaçlanmaktadır. Bugünlerde Covid-19 virüsünün neden olduğu salgın süreci tüm dünyayı olduğu gibi ülkemizi de etkisi altına almıştır. Yaşanılan bu süreçten Ar-Ge ve inovasyon ekosisteminin en önemli mekanizmalarından olan Teknoloji Geliştirme Bölgeleri’nin de etkilenmesi kaçınılmazdır. Salgın sürecinde, vakaların ülkemizde ilk defa görülmeye başladığı andan itibaren çeşitli önlemler alınmıştır. Bu kapsamda özellikle bulaş ve diğer risklerin önlenmesi adına, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, ilgili mevzuat ve teşviklerden sorumlu Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı ile Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından alınan ortak bir kararla uzaktan çalışma konusunda esneklik gösterilmiştir. Akabinde, 17/04/2020 tarihli ve 31102 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Yeni Koronavirüs (Covid-19) Salgınının Ekonomik ve Sosyal Hayata Etkilerinin Azaltılması Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile; “5746 sayılı Araştırma, Geliştirme ve Tasarım Faaliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Kanun kapsamında Ar-Ge ve tasarım merkezlerinde yürütülen faaliyetlerin Ar-Ge ve Tasarım Merkezleri dışında da yapılmasına; 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu kapsamında Bölge sınırları içinde yürütülen faaliyetlerin Bölge dışında da yürütülmesine 11/3/2020 tarihinden itibaren 4 ay süreyle sınırlı olmak üzere, Sanayi ve Teknoloji Bakanı tarafından izin verilebilir. Bu süre, bitiminden itibaren Sanayi ve Teknoloji Bakanınca 3 aya kadar uzatılabilir. İzin verilmesi durumunda, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın bilgilendirilmesi kaydıyla, 5746 sayılı Kanun ile 4691 sayılı Kanun kapsamındaki indirim, istisna, destek ve teşviklerden yararlanmaya devam edilir” hükmü getirilmiştir. Sonrasında 16 Ekim 2020 tarihinde Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 7254 sayılı Kanundaki düzenleme ile değişiklik yapılarak uzaktan çalışma düzenlemesi bir yıl daha uzatılmıştır. Böylece teknoparklara ilişkin uzaktan çalışma konusunda sağlanan bu esneklikler halen devam etmektedir.
Türkiye’deki Teknoparkların Mevcut Durumu
2001 yılında Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle Türkiye’de teknoparkların yavaş yavaş üniversite bünyelerinde ortaya çıkmaları Bakanlık destekleri, vergi muafiyetleri, prestij ve iş birliği olanaklarıyla oldukça hız kazanmıştır. Süreçte teknoloji firmalarının ve teknoloji çalışmalarının bir kümelenme içinde, sinerji ortamında gelişimi ve ticarileşmesi teknoloji kökenli firmaları ülke içinde tutmaya yönelik bir adımdır. Teknoparklarda hayata geçirilen proje sayıları da yıllar içerisinde artmıştır. Teknopark bünyesinde devam eden proje sayısı Ocak 2021 itibarıyla 10.654 olurken, 39.034 proje ise tamamlamıştır. 2001 yılında yürürlüğe giren 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu kapsamında Türkiye’deki teknopark verileri 2021 yılı Ocak ayı itibarıyla5 şöyledir: Toplam 87 adet Teknoloji Geliştirme Bölgesi (Ankara 10, İstanbul 10, Kocaeli 5, İzmir 4, Konya 2, Gaziantep 2, Antalya 2, Mersin 2, Hatay 2, Kayseri 2 adet, Bursa 2 adet ve Trabzon, Adana, Erzurum, Isparta, EskişehirBilecik, Denizli, Edirne, Elazığ, Sivas, Diyarbakır, Tokat, Sakarya, Bolu, Kütahya, Samsun, Malatya, Urfa, Düzce, Çanakkale, Kahramanmaraş, Tekirdağ, Van, Çorum, Manisa, Niğde, Burdur, Yozgat, Kırıkkale, Balıkesir, Karaman, Muğla, Afyonkarahisar-Uşak, Aydın, Batman, Osmaniye, Zonguldak, Karabük, Nevşehir, Çankırı, Kastamonu, Kırklareli, Giresun, Rize ve Yalova’da 1’er adet) kurulmuştur. Teknoloji Geliştirme Bölgeleri’nin (TGB) sayısının özellikle son yıllarda hızlı bir şekilde arttığı gözlenmiştir. 2001 yılında sadece iki Teknoloji Geliştirme Bölgesi varken 2011’de bu sayı 43’e çıkmış ve 2021 Ocak itibarıyla ise bu sayı 87’yi bulmuştur. 2002 yılında firma sayısı 50 iken, 2021 yılına gelindiğinde ise aktif firma sayısı 6.282 olmuştur.
Teknoparklarda yer alan bu firmaların bazıları farklı teknoparklara taşınırken, bazıları teknopark dışında faaliyetlerine devam etmiş, bazıları ise kapanmıştır. Teknopark firmalarında görev yapan çalışan sayısı, 2009 yılı dışında sürekli bir artış içinde olmuştur. Ocak 2021 itibarıyla teknopark firmalarında çalışan 66.615 personelin, 54.562’si Ar-Ge, 938’i tasarım, 4.261’i destek personeli ve 6.854 tanesi de kapsam dışı personeldir. 2002 yılında teknoparklarda faaliyet gösteren firmalarda çalışan sayısı yaklaşık 400 iken, 2021 yılına gelindiğinde bu rakam 60 bini geçmiştir. Benzer şekilde teknoparklardaki firmalarda çalışıp ayrılan personel de bulunmaktadır. Buradan ayrılan personel teknopark dışındaki farklı firmalarda çalışmalarını sürdürerek bu ekosistemi geliştirmeye devam etmektedir.
SONUÇ
Ülkemizde son yıllarda teknoloji girişimciliği, Ar-Ge ve inovasyon çalışmaları konusunda belirgin gelişmeler yaşanmakta ve akademi, sanayi ve teknoloji ara yüzleri bir ekosistem oluşturmaktadır. Ulusal Ar-Ge ve yenilik ekosistemi olarak değerlendirebileceğimiz çok aktörlü geniş ağda Teknoloji Geliştirme Bölgeleri en başta gelen yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır. Kurulan ve faaliyete geçen teknopark sayısı, teknoparklarda yer alan firma ve nitelikli çalışan sayıları, projeler, fikri mülkiyet hakları ile ilgili çalışmalar ve ortaya çıkarılan ürünler teknoparkların etki ve önemini ortaya koymaktadır. Sonuç olarak teknoparklar teknoloji odaklı firmaların yer aldığı ve faaliyetlerini sürdürdüğü yapılar olarak teknolojik kalkınma ve ilerlemede son derece önemli bir noktadadır. 20 yıllık süreç içinde temel çıktılar ve faaliyetler anlamında hızlı bir şekilde artış gösteren Teknoloji Geliştirme Bölgeleri, salgın döneminde de ortaya konan ürün/ hizmet ve faaliyetlerle ön plana çıkmıştır.
Kaynak:
¹ Kiper, M. (2010). Dünyada ve Türkiye’de Üniversite-Sanayi İş Birliği ve Bu Kapsamda Üniversite-Sanayi Ortak Araştırma Merkezleri Programı (ÜSAMP), 1.Baskı. ² Kaygın, E. ve Güven, B. (2015). Girişimcilik: Temel Kavramlar, Girişimcilik Türleri, Girişimcilikte Güncel Konular. Siyahinci Akademi. İstanbul. 3 TGBD (2020). Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Derneği, URL: https://www.TGBd.org.tr/dunyadaki-teknoparklar-icerik-34 (22.09.2020). 4 Etzkowitz, H. and Leydesdorff (2000). The Future of The University and The University of The Future: Evolution of Ivory Tower to Entrepreneurial Paradigm, Research Policy, (29), 313- 330. 5 T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Ar-Ge Teşvikleri Genel Müdürlüğü, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Daire Başkanlığı (2021). İstatistikler, URL: https://www.sanayi.gov.tr/istatisti