GERİ DÖNÜŞTÜRÜLEBİLİR ÜRÜNLERİN ve ÜRETİM YÖNTEMLERİNİN PATENT UYGULAMALARI YÖNÜNDEN İNCELENMESİ
* Nursima BÜYÜK / Sınai Mülkiyet Uzmanı (Türk Patent ve Marka Kurumu)
Doğal kaynakların hızla tükenmesine bağlı olarak üretim sürecinde kullanılan ham madde arzının azalması ve buna bağlı olarak maliyetinin artması sonucunda ekonomik problemler ortaya çıkmaktadır. Sektörlerin ham madde ihtiyacının bir bölümünün geri dönüştürülebilen ve ekonomik değeri bulunan atıklardan karşılanması, sürdürülebilirliğin sağlanması adına büyük önem taşımaktadır. Etkin bir geri dönüşüm sistemi, ham madde ve ara malı ithalat bağımlılığı yüksek olan sektörlerde bu bağımlılığı azaltıcı yönde yapacağı etkiyle de sürdürülebilir ekonomik büyümeye katkı sağlamaktadır. (Sanayi, 2020). Geri dönüşüm sektörünün temelleri, döngüsel ekonominin kalkınmadaki öneminin anlaşılması ile atılmıştır. Atık kaynaklı çevresel ve ekonomik sorunlar, ülkeleri daha fazla geri dönüşüm yapmaya yöneltmektedir. Günümüzde geri dönüşüm sektörü, ana sanayi sektörlerinin vazgeçilmez bir tedarikçisi konumunda olup artık tüm dünya atıklara ucuz ham madde gözüyle bakmaktadır. İçinde yaşadığımız çağda, Sanayi 4.0 geride bırakılıp Toplum 5.0’a adım atılmasıyla birlikte, günümüzde sanayide ve yaşamın her alanında şüphesiz en önemli değer, bilgi ve bu bilginin en doğru şekilde kullanımı haline gelmiştir. Bunun bir sonucu olarak, küresel inovasyon yarışında önde olmak isteyen ülkeler, üretimde katma değeri yüksek olan geri dönüşüm sektörü konusunda da bilginin korunması amacıyla fikri mülkiyet hukukunun değerini gün geçtikçe daha çok anlamaktadır.
Geri Dönüşüme Konu Olan Ürünler Geri dönüştürülebilir ürünler, dâhil edildikleri sektörlerde, yarı mamul ya da ham madde olarak tekrar endüstriye kazandırılmaktadır. Bu ürünler; metal, tekstil (ve kâğıt), gıda, plastik, inşaat, enerji ve tehlikeli atıklar olarak yedi ana grupta değerlendirilmekte ve geri dönüşümün yoğun olarak gerçekleştiği imalat aşaması her bir başlığın altında sektörel bazda değerlendirilmektedir (EuRIC, 2020). Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü’nün (OECD) 2020 verilerine göre, atıkların ham madde olarak kullanılmasıyla; hava kirliliğinin %74-94, su kirliliğinin %35, su kullanımının ise %45 azaldığı gözlemlenmiştir. Ayrıca plastiği geri dönüştürmek, sıfırdan üretim yapmaya nazaran % 89-90 daha az enerji tüketimi gerektirmektedir. Araştırmalara göre atık camın geri dönüştürülmesiyle enerji tüketiminde %25 azalma, hava kirliliğinde % 20 azalma, maden atığında %80 azaltma ve su tüketiminde %50 azalma sağlanabilmektedir (Sanayi, 2020). Bu bilgiler ışığında Avrupa Birliği tarafından, belediye atıklarının geri dönüşümüne ilişkin altı grup belirlenmiş ve ülkeler bu gruplara göre Tablo 1’de gösterildiği gibi sınıflandırılmıştır. (European Commission, 2020)
Çok yüksek (> %50)
Geri dönüşüm oranı ve bu oranlarda düşük de olsa yıllık artış görülen ülkeler Almanya, Belçika, Hollanda
Yüksek %40-50
Geri dönüşüm oranı bulunan ve 2000 yılından itibaren bu oranlarda düşük de olsa yıllık artışı bulunan ülkeler Lüksemburg, Norveç, İsviçre
Ortalama (%25-%40)
Geri dönüşüm oranı olan ve bu oranda çok yüksek artış gösteren ülkeler İrlanda, İngiltere
Ortalama (%25-%40)
Geri dönüşüm oranı olan ve 2000 yılından itibaren bu oranlarda düşük ortalama yıllık artış görülen ülkeler Finlandiya, Fransa
Düşük (%10-%15)
Geri dönüşüm oranı olan ve 2000 yılından itibaren bu oranlarda çok yüksek ortalama yıllık artış görülen ülkeler İtalya, Portekiz
Düşük (%10-%15)
Geri dönüşüm oranı olan ve 2000 yılından itibaren bu oranlarda düşük yıllık artış görülen ülkeler Yunanistan, İspanya
Ayrıca, Türkiye de Eurostat verileri göz önüne alındığında son grup içerisinde değerlendirilebilmektedir (Eurostat, 2022). Genel olarak geri dönüşüm konusunda çalışan araştırmacılar, tekrar kullanılacak olan atıkların gelişmiş niteliklere sahip mamul ürünler üretmek ve bu üretimi sağlayacak yöntemler üzerine odaklanarak çalışmaktadırlar. Bunun yanı sıra ülkelerdeki kalkınmanın önemli göstergelerinden olan Ar-Ge faaliyetleri de, geri dönüşümün önemli unsurlarından sayılan, kullanımda olan bir üründen daha verimli, daha hassas ve daha kolay kullanımı olan tasarımlar ve teknolojik gelişmelerle ülkeyi daha gelişmiş bir düzeye taşımayı hedeflemektedir. Bu bağlamda Ar-Ge faaliyetlerinin hız kazanması ve geri dönüştürülebilir ürünlerin ve üretim yöntemlerinin geliştirilmesine katkı sağlaması olmazsa olmaz gereksinimlerden biridir (Sıfır Atık Yönetmeliği, 2019) Patent Uygulamaları Açısından Değerlendirilmesi Ülkemizde, 2010-2020 yılları arasında geri dönüşüme ilişkin yapılmış olan başvurular, Ulusal, Avrupa Patentleri (EP, European Patent) ve PCT (Patent Cooperation Treaty – Patent İşbirliği Antlaşması) kapsamında ulusal aşamaya giren başvurular için ayrı ayrı değerlendirilerek Şekil 1’ de gösterildiği gibidir (Büyük, 2021). Türk Patent ve Marka Kurumuna yapılmış olan ulusal başvuruların sayısında 2016 yılına kadar büyük bir değişiklik gözlenmez iken, 2017 yılından itibaren sistematik geri dönüşüm uygulamalarının başlaması ve Sıfır Atık Yönetmeliği çalışmalarının ve uygulamalarının devreye alınmaya başlaması ile sayılarda büyük artışlar gözlenmeye başlanmıştır. Benzer değişimler EPC başvuruları için de geçerlidir. Bazı yıllarda gerçekleşmiş olan düşüşler, tıpkı ulusal başvurularda olduğu gibi 2015 ve 2016 yılından itibaren artmaya başlamış ve ülkemizde geri dönüşüm politikaları ile başlamış olan çalışmalar ile birlikte günümüze kadar artarak devam etmektedir. Geri dönüşüm sektöründeki PCT başvuruları, geçen zaman ile çok büyük değişimler göstermese de yine 2019 yılına gelindiğinde tıpkı EP ve ulusal başvurularda olduğu gibi artış göstermektedir. Ardışık yıllar göz önüne alındığında, tüm başvuru türlerinde en büyük artış %178’lik başvuru artışının yaşandığı 2019 yılında gerçekleşmiştir. Sıfır Atık Yönetmeliğinin ülkemizde resmi olarak bu yıl devreye girmesi bu artışı anlamlı kılmaktadır. Genel olarak ülkemizde yaşanan gelişmeler doğrultusunda son on yılda geri dönüştürülebilir ürünler ve üretim yöntemleri konularında yapılmış olan başvuru sayılarındaki artış %420 olurken, ülkemizde bu alanda yaşanan gelişmelerin bu alanda yapılan başvurulara yansımasının olumlu olduğunu da ortaya koymaktadır. 2020 yılında, ulusal başvurularda görülen dramatik düşüşe, tüm dünyayı etkisi altına alan ve üretim tesislerinde yapılan çalışmaların durmasına veya yarı zamanlı çalışmadan dolayı aksamasına neden olan koronavirüs salgınının neden olduğu düşünülmektedir. Ulusal başvurularda her ne kadar düşüş olsa da EP ve PCT başvurularında ulusal aşamaya girişlerin devam ediyor olması, geri dönüşüm teknolojileri ekosistemi içerisinde ülkemizin varlığını sürdürmesi açısından olumlu bir yansıma olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca, global olarak geri dönüşüm sektöründe yapılmış olan başvurular ve ülkelerin geri dönüşüm alanında 2010-2020 tarihleri arasında yapılmış olan patent başvuruları değerlendirilmiş ve Şekil 2’de bu değerlendirme ortaya koyulmuştur. Dünya genelinde bu alanda başvuruların global olarak artışa geçtiği 2018 yılında bu başvuruların pik yaptığı, 2019 ve 2020 yıllarında dünya genelinde görülen koronavirüs salgını sebebiyle azalışa geçtiği düşünülmektedir (Büyük, 2021)
Sonuç İçinde yaşadığımız çağda, gün geçtikçe önem kazanan geri dönüşüm sektörünün, fikri ve sınai haklara ilgisinin artırılması için tüm teknoloji üreticilerinin ve bu alanda çalışmakta olan yöneticilerin göz önünde bulundurması gereken noktalar vardır. Geri dönüşüm teknolojileri ve ürün yelpazesine eklenmesi beklenen gelecekteki teknolojiler, patentin sağlayacağı korumaya daha fazla bağlı olacaktır. Bu durum, yöneticilerin sorumlu oldukları kurumların rekabetçi olabilmesini sağlayacak ya da yaşadıkları dünyanın ve yönettikleri kurumun alanında geri planda kalmasına neden olacaktır. Bu nedenle kurumlar, yöneticilerin liderliğinde yüksek gelir sağlayabilecekleri ve uluslararası pazarda kendilerini ve içinde yaşadıkları dünyayı ileriye taşıyabilecek ikincil ham madde kaynaklarının kullanımıyla elde edilen ürünlerine ve faaliyet alanlarında rekabet edebilirliklerini güçlendiren üretim yöntemlerine patent koruması sağlamalıdır.
Kaynakça • Sanayi (2020), İstanbul Sanayi Odası Dergisi, Yıl 55, Sayı: 654, https://www.iso.org.tr/Sites/1/content/ dergi/2020-09/#page=1 Erişim Tarihi: 21 Mart 2022. • EuRIC (2020), Metal Recycling Factsheet, https:// circulareconomy.europa.eu/platform/en/knowledge/ metal-recycling-factsheet-euric, Erişim Tarihi: 21 Mart 2022. • European Commission (2020), https://ec.europa.eu/ environment/strategy/circular-economy-action-plan_en, Erişim Tarihi: 21 Mart 2022. • Eurostat (2022), https://ec.europa.eu/eurostat/web/ products-eurostat-news/-/DDN-20200416-1, Erişim Tarihi: 21 Mart 2022. • Sıfır Atık Yönetmeliği (2019), https://www.resmigazete. gov.tr/eskiler/2019/07/20190712-9.htm Erişim Tarihi: 21 Mart 2022. • Büyük, N.(2021), Geri Dönüştürülebilir Ürünlerin ve Üretim Yöntemlerinin Patent Uygulamaları Yönünden İncelenmesi, Türk Patent ve Marka Kurumu. Uzmanlık Tezi, Ankara. NİSAN 2022 anahtar 29